In Amsterdam Zuid-Oost start binnenkort een experiment met een private onderneming, die gaat verdienen aan de uitkeringen van werklozen en bijstandsgerechtigden. In de vorige Kwerk besteedden we er al aandacht aan, maar het plan wordt na enkele gesprekken van de Bijstandsbond met de betrokken beleidsmakers pas echt duidelijk. Het experiment lijkt een oncontroleerbare inperking van de toegang tot het sociale minimum. Investeren in langdurig werklozen? Het moet wel besparingen op korte termijn opleveren, zegt de centrale overheid. Particuliere en semi-private uitkerings- en bemiddelingsin- stanties ruiken het grote geld. Werklozen zijn meer dan ooit de speelbal van de belangen van anderen.

Nu de arbeidsmarkt aantrekt en volgens de arbeidsbureau's zelfs veel moeilijk bemiddelbare werklozen weer gemakkelijk aan het werk komen, treedt in het debat over de werkloosheid een nieuwe fase in. Werkgevers stellen hun eisen bij, zeggen veel arbeidsbemiddelaars, en het wordt tijd dat we de langdurig werklozen, waarvan we een jaar geleden nog zeiden: die komen nooit meer aan de bak, weer in beeld laten komen. In het belang van deze mensen moeten we nu weer alles in het werk stellen hen weer aan het werk te helpen. De kansen zijn er. Volledige werkgelegenheid! Recht op werk voor allen die dat kunnen! Zullen de werkgevers nu geld uitgeven, om arbeidsplaatsen en de voorwaarden waaronder gewerkt wordt aan te passen aan de mogelijkheden van gedeeltelijk arbeidsongeschikten? Ze moeten wel, zeggen ze bij het arbeidsbureau, de arbeidsmarkt trekt aan, anders krijgen ze geen mensen. Eisen die een jaar geleden nog gewoon waren, gelden nu niet meer.

Wisconsinmodel

Men zegt dus in langdurig werklozen te willen investeren, omdat de kansen er nu zijn. Via efficiënt werkende private uitvoeringsorganisaties moeten werklozen intensief begeleid worden, zodat ze weer aan het betaald werk kunnen, want ze zijn hun arbeidsritme kwijt, zegt men. De arbeidsmarkt vraagt weer om de inzet van langdurig werklozen, zeggen de arbeidsbemiddelaars. In Amsterdam Zuid-Oost start binnenkort een experiment op basis van het zogenaamde Wisconsinmodel.

De heer Bomhoff, directeur van het onderzoeksinstituut Nijfer en columnist van NRC-Handelsblad, nodigde Amsterdamse prominenten op het gebied van de arbeidsbemiddeling uit, met hem eens een kijkje te nemen in het Amerikaanse Wisconsin. In Amerika is de bijstandswet praktisch afgeschaft en gaat men ervan uit dat iedereen betaald werk kan verrichten, ook lichamelijk of geestelijk gehandicapten, drugsverslaafden of psychiatrische patiënten. Er wordt in Wisconsin door commerciële ondernemingen een allesomvattend hulpverleningsprogramma opgesteld, dat zo snel mogelijk moet leiden tot betaald werk voor de deelnemers aan het project. Dan is de bijstand ook niet meer nodig, is de redenering.

enthousiasme voor privatisering

De Amsterdamse deskundigen op het gebied van werkgelegenheids-politiek kwamen enthousiast terug. Afschaffing van de bijstand, dat vond men te ver gaan - maar het project in Wisconsin bevatte veel bruikbare elementen, was de redenering. De directeuren van Arbeidsvoorziening, Sociale Dienst, Maatwerk en de NV Werk staken de koppen bij elkaar. Resultaat: men gaat een commerciële onderneming opzetten in Amsterdam Zuid-Oost voor duizend moeilijk bemiddelbare werklozen. Men wil ergens tussen november en januari 1999 starten. Nou ja, het plan wordt in alle stilte voorbereid, er is in de voorbereidingsfase totaal geen openbaar debat over geweest. Het moet nog even in de gemeenteraad worden besproken, maar dat lijkt de directeuren geen probleem. Het is de bedoeling, dat een cliënt een gesprekspersoon van de BV krijgt waarmee hij/zij alles moet regelen, dus arbeidsbemiddeling, verstrekken van de uitkering, schuldhulpverlening, kinderopvang en eventuele gesprekken met maatschappelijk werk of andere psycho-sociale hulpverleners, die ook in dienst zijn van de BV en die rapporteren aan die ene contactambtenaar.

Deze hulpverlenende contactfunctionaris lijkt een formele en infor- mele macht over de cliënt te krijgen die geen enkele hulpverlener of ambtenaar in Nederland ooit over zijn cliënten gehad heeft. Ieder gesprek en de behandeling van ieder psycho-sociaal of materieel probleem staat in het teken van maar een ding: zo snel mogelijk toeleiden naar betaald werk.

prestatiebonus

De contactfunctionaris krijgt een prestatiebonus als hij iemand aan betaald werk helpt. De BV als geheel krijgt bijvoorbeeld drie jaar uitkeringsgeld van de cliënt in één keer en wanneer die binnen drie jaar aan het werk is, mag de BV de rest van het geld houden. De contactfunctio- naris beschikt over een scala aan mogelijkheden om via positieve en negatieve prikkels het gedrag van de cliënt te beinvloeden. De beslistermijnen voor bijzondere bijstand zijn kort, hooguit enkele dagen. Een nieuw pak nodig voor de sollicitatie? Morgen heb je het geld. Werk je niet mee aan het project? Dan krijg je geen uitkering.

Niemand kan controleren, hoe in de spreekkamer van de private BV de hulpverlener zijn zeer grote macht over de cliënt gebruikt en wat hij ermee doet, laat staan dat een democratische controle mogelijk is. Het is een privé-onderneming. De gemeenteraad staat buitenspel, ook al blijven formeel de beroepsprocedures in het kader van de Bijstandswet bestaan. Het project zal waarschijnlijk succesvol zijn als het gaat om de momentopname op de korte termijn, de uitstroom naar betaalde arbeid voor de deelnemers aan het project. Er wordt veel geld in gestoken en de cliënten zullen wel zorgvuldig worden geselecteerd.

Over allerlei andere gevolgen ben ik minder zeker. Voor cliënten die soms allerlei problemen hebben, ontstaat een zeer hoge drempel om het recht op het sociale minimum te realiseren. Velen zullen er alles aan doen om maar niet met deze instantie te maken te krijgen. Nu al is het zo, dat het niet gebruiken van rechten in de sociale zekerheid groot is. Tien procent van de mensen die flexibele arbeid verricht, heeft recht op aanvullende bijstand, maar vraagt deze niet aan omdat men geen gewroet in zijn/haar privé-leven wil. Vergelijkbare cijfers gelden voor de rechten op WW en Ziektewet. Bij deze BV zal dat alleen maar erger worden. Ook de psycho-sociale gevolgen voor de deelnemers aan het project op de langere termijn zijn groot. Alles wat een mens is, denkt, bezig houdt, teruggebracht tot: het is een arbeids-kracht. Willen en kunnen we zo wel met mensen omgaan? De bedenkers van het project verzekeren mij dat de begeleiding niet ophoudt op het moment dat iemand aan het werk gaat. Er vindt ook begeleiding plaats op de werkplek. Daarnaast wordt de kinderopvang gedetacheerd bij een onderneming. Men wil voorkomen, dat cliënten weer uitvallen of ziek worden, alles in nauw overleg met de werkgever. Je kunt ook zeggen: als je eenmaal betaald werk hebt, ben je nog niet van ze af.

De macht, die deze functionarissen van een geprivatiseerde en niet democratisch gecontroleerde onderneming zullen kunnen uitoefenen over het privé-leven van individuele burgers is in onze samenleving ongeëvenaard.